- منتشر شده در یکشنبه, 30 آذر 1393 00:22
- نوشته شده توسط کارگروه فرهنگی
- بازدید: 2351
برای ساختن جامعه ای نمونه و تربیت انسان های كامل و سالم، اصول و روش هایی لازم است كه انسان در سایه آنها بتواند به دور از هر گونه انحراف مسیر سعادت را بپیماید.
ارائه كاملترین و سالمترین روش های اطمینان بخش تربیتی، انسان را به سعادت حقیقی و زندگی جاودانه و رضای پروردگار متعال نزدیك میكند. این شیوهها را میتوان از زندگی و رفتار و گفتار اسوههای حقیقی دین اسلام و پیشوایان راستین به دست آورد.
در این نوشتار به بررسی سیره تربیتی امام حسن مجتبی علیه السلام میپردازیم، به امید این كه بتوانیم از راه و روش آن پیشوای معصوم كمال بهره را برده و در پرتو رهنمودهای نورانی‌اش تربیتشویم.
ضرورت تربیت
انسان موجودی متعالی و دارای استعداد رسیدن به كمال است و برای سیر تكاملی خویش نیازمند پیروی از یك روش تربیتی قوی و كامل میباشد. انسان فاقد تربیت، فاقد همه چیز است، پس باید به دنبال تربیت روح و روان خویش باشد.
امام مجتبی علیه السلام در زمینه ضرورت تربیت روحی و معنوی انسان و تغذیه روان او میفرماید:«عجبت لمن یتفكر فی ماكوله كیف لا یتفكر فی معقوله، فیجنب بطنه ما یؤذیه و یودع صدره ما یردیه; (1) تعجب میكنم از فردی كه در غذای جسمانی خود فكر میكند (كه سالم و بهداشتی باشد) اما در غذای روح و جان خویش نمیاندیشد، در نتیجه شكم خود را از غذاهای زیانبخش حفظ میكند ولی سینهاش را در مقابل آن چه آن را پست میگرداند رها میكند.»
امام مجتبی
بخش اول: عوامل تربیت
الف: خانه و خانواده
خانواده از مهمترین عوامل تربیتی محسوب میشود كه هدف از آن، ایجاد و پرورش نسل و هدایت آن به سوی اهداف صحیح تربیت میباشد. خانواده كانون مقدسی است كه در پرتو پیوند زناشویی دو انسان پایه گذاری شده و با پیدایش فرزند جلوهای تازه به خود میگیرد. نتیجه این پیوند فرزندانی است كه هركدام ممكن است در آینده سرباز یا سربار جامعه باشند. روانشناسان اجتماعی، خانواده را یكی از پاسداران آثار تمدن میدانند. در مورد تاثیر و نقش خانواده در روند صحیح تربیت از امام مجتبی علیه السلام سخنان قابل توجهی به ما رسیده است.
نقش پدر صالح
پدر كه ركن مهم خانواده استباید دارای شرایط و صفات پسندیدهای باشد.امام مجتبی علیه السلام به مردی كه برای نظر خواهی به حضورش آمده بود، فرمود: «شایسته است كه همسر دخترت مردی با تقوا و مومن باشد. زیرا اگر او دختر تو را دوستبدارد وی را احترام خواهد كرد و اگر از او خوشدل نباشد به وی ستم روا نمیدارد.» (2)
مطمئنا اگر پدر به عنوان مدیر خانواده فردی صالح و باایمان باشد همسر و سایر اعضای خانواده را در پرتو مهر و محبتخویش قرار داده و در اثر شایستگیهای معنوی خویش، كانون خانواده را به محیطی امن تبدیل نموده و زمینه تربیت فرزندانی باایمان و مسؤولیتپذیر را فراهم خواهد نمود.
تاثیر مادر شایسته
مادر نقش قابل توجهی در رشد و شكوفایی استعداد فرزندان در محیط خانه دارد تا آن جا كه یكی از عوامل سعادت و شقاوت انسان را در گرو اعمال مادر او دانستهاند. حضرت مجتبی علیه السلام در مورد نقش ویژه مادر در ساختار شخصیت افراد سخنی دارد كه ما را در درك این مهم یاری میكند.
آن حضرت هنگامی كه با معاویه مناظره میكرد، در مورد یكی از علل شقاوت معاویه و سعادت خویش به نقش مادر اشاره كرده و فرمود: « چون مادر تو هند است و در دامن چنین زن پست و فرومایهای پرورش یافتهای این گونه اعمال زشت از تو سر میزند و سعادت ما خانواده در اثر تربیت مادرانی پاك همچون فاطمه علیها السلام و خدیجه علیها السلام میباشد.» (3)
مادر به عنوان یك موجود عاطفی در ایجاد محیطی آرام برای فرزندان موثر است، و نقش تعیین كنندهای از هنگام انعقاد نطفه تا رسیدن به سن آموزش كودكان دارد. به ویژه در دوران بارداری و هنگام شیر دادن كه شخصیت روانی و اخلاقی كودك ساخته میشود، مادر منبع تغذیه مستقیم كودك میباشد.
بر این اساس ایمان و اخلاق و الدین كه دو ركن مهم خانواده هستند شرط اساسی در نیل به اهداف بلند تربیت میباشد.
ب: دوستان
بعد از خانواده دوستان و هم بازیها و هم كلاسیهای یك كودك میتوانند به عنوان یك عامل محیطی در تربیت و خلق و خوی او تاثیرگذار باشند. كودك و نوجوان گرایش زیادی به دوستان هم سن و سال خود دارد و بدون تردید این همنشینی و همگرایی دوستان در یكدیگر موثر خواهد بود. البته معاشرت با دوستان صمیمی یك نیاز طبیعی است و لذت بخشترین ساعات زندگی برای یك كودك و نوجوان لحظاتی است كه با دوستان سپری میكند.
پیشوایان معصوم ما ضمن بیان اثرهای مثبت و منفی رفاقت و همنشینی، پیروان خود را به مصاحبتبا افراد شایسته سوق دادهاند.
حضرت مجتبی علیه السلام در این رابطه به فرزندش میفرماید: «یا بنی لا تواخ احدا حتی تعرف موارده و مصادره فاذا استنبطت الخبرة و رضیت العشرة فآخه علی اقالة العثرة و المواساة فی العسرة; (4)
فرزندم! با هیچ كس دوستی نكن مگر این كه از رفت و آمد (و خصوصیات روحی واخلاقی) او آگاه گردی، هنگامی كه دقیقا بررسی نمودی و معاشرت با او را برگزیدی، آنگاه با او براساس گذشت و چشم پوشی از لغزشها و یاری كردن در سختیها دوستی كن.»
ج - تشكُلها و محافل اجتماعی
انسان با رفت و آمد به مجالس و محافل، تحت تاثیر رفتارها و حركات شركت كنندگان در آنها قرار میگیرد.
امام حسن مجتبی علیه السلام در سخنی هم به اصل تاثیر مجالس اجتماعی اشاره دارد و هم به شركت در محافل سالم و مفید توصیه و ترغیب میفرماید، آن جا كه میفرماید: «من ادام الاختلاف الی المسجد اصاب احدی ثمان: آیة محكمة و اخا مستفادا و علما مستطرفا و رحمة منتظرة و كلمة تدله علی الهدی او ترده عن ردی; هر كس پیوسته به مساجد برود یكی از هشتبهره را خواهد برد: آیه و نشانهای محكم، برادری سودمند، علمی نو، رحمتی مورد انتظار، سخنانی كه او را به راه راست هدایت میكند و یا سخنی كه او را از هلاكت میرهاند.» (5)
امام مجتبی
بخش دوم: شیوههای تربیت
1 - استفاده از حس كمال جویی
كودكان و نوجوانان فطرتا كمالات و صفات زیبای انسانی را دوست دارند. مربی میتواند از طریق ارضأ صحیح تفوق خواهی، متربیان خود را به سوی اهداف مورد نظر خویش هدایت كند، و آنان را با دلگرمی و نشاط به كسب كمالات وادار سازد. امام مجتبی علیه السلام روزی فرزندان خود و فرزندان برادر خود را دعوت كرده و به آنان فرمود: «همه شما كودكان اجتماع امروز هستید و امید میرود كه بزرگان جامعه فردا باشید، دانش بیاموزید و در كسب علم كوشش كنید، هر كدام كه نمیتوانید در مجلس درس مطالب استاد را حفظ كنید آنها را بنویسید و نوشتهها را در منزل نگهداری نمایید تا در موقع لزوم مراجعه كنید.» (6)
آن حضرت با این روش صحیح تربیتی فرزندان را به كسب دانش و درس خواندن ترغیب و تشویق میكند و آنان به این طریق با عشق و علاقه به دنبال كسب دانش و سایر كمالات بشری میروند و در این شیوه، نیازی به تهدید و مجازات نیست.
2 - معرفی اسوههای تربیت
كودك و نوجوان فطرتا به دنبال الگو میگردد و این خواسته درونی او در حس تقلید وی جلوه میكند.
والدین و مربیان باید با معرفی الگوهای صحیح، حس تقلید او را جهت دهند. آن چه در این میان اهمیت ویژه دارد شناساندن الگوهای راستین و نمونههای كامل در به وجود آوردن صفات پسندیده در نهاد فرزندان است. این شیوه در قرآن كریم فراوان دیده میشود. قرآن كریم با معرفی الگوهای كامل و بی عیب و نقص، در آموزش خوبیها و كمالات و فضائل انسانی بهره میگیرد. حضرت مجتبی علیه السلام نیز به پیروی از قرآن در سیره تربیتی خویش این روش را دنبال میكند. آن حضرت بعد از شهادت علی علیه السلام خطابه بلیغی ایراد كرد و در ضمن آن به معرفی شخصیت ممتاز علی علیه السلام پرداخته و میفرماید: «ای مردم! در این شب مردی از دنیا رفت كه در هیچ كار نیكی، پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هیچ سعادتی نمیتوانند به او برسند، او به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله جهاد میكرد و جان خود را فدای او مینمود.» آن گاه با شمردن صفات دیگر امیرمؤمنان علیه السلام او را به عنوان امام و الگوی مردم مطرح میكند. (7)
3 - ایجاد خودباوری و عزت نفس در كودكان
به وجود آوردن خودباوری و عزت نفس در كودكان، آن هارادر زندگی آینده موفقتر خواهد نمود. این صفت زیبا را میتوان از همان دوران كودكی و با شیوههای مختلف در او پرورش داد. برخی از آن شیوهها عبارتند از:
یك) احترام به كودك
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بارها امام حسن و امام حسین علیه السلام را در ایام كودكی احترام مینمود. روزی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نشسته بود كه آن دو كودك وارد شدند، پیامبر به احترام آنها از جای برخواسته و به انتظار ایستاد، لحظاتی طول كشید، آنها نرسیدند. رسول اكرم صلی الله علیه و آله به طرف كودكان پیش رفت و از آنان استقبال نمود، بغل باز كرد و هر دو را بر دوش خود سوار نمود و به راه افتاد و به آنان فرمود: «فرزندان عزیز، مركب شما چه خوب مركبی است و شما چه سواران خوبی هستید!» (8)
در روایت دیگری عبدالله بن عباس میگوید: «با پیامبر صلی الله علیه و آله به خانه فاطمه علیها السلام رفتیم. حسن علیه السلام (كه كودكی بیش نبود) صورتش را شسته و تمیز و پاكیزه از منزل بیرون آمد. رسول خدا صلی الله علیه و آله حسن علیه السلام را در آغوش گرفته و بوسید و سپس فرمود: «این پسر من آقاست.» (9)
دو) همبازی شدن با او
كودكان و نوجوانان از بازی و ورزش لذت میبرند و به این وسیله ضمن آشنایی بیشتر با جهانی كه در آن زندگی میكنند رشد یافته و در عین حال فرصتهای خوبی را برای بیان احساسات و عواطف خود مییابند. همبازی شدن والدین و بزرگترها با آنان در ایجاد خودباوری در وجود‌شان نقش مهمی دارد. ابورافع یكی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله روزی با امام حسن علیه السلام كه كودك خردسالی بود، همبازی شد. آنان روی قرار دوش گرفتن از همدیگر بازی میكردند. هنگامی كه نوبتسواری به ابورافع میرسید، حضرت مجتبی علیه السلام به او میفرمود: عجب دارم از تو كه میخواهی بر دوش كسی سوار شوی كه پیامبر صلی الله علیه و آله او را بر دوش خود سوار میكند. وقتی نوبتسواری امام حسن علیه السلام میشد، ابورافع میگفت: همانطوری كه تو به من سواری ندادی من هم تو را سوار نمیكنم. حضرت به او فرمود: آیا میل نداری كسی را كه پیامبر صلی الله علیه و آله بر دوش خود مینشاند بر دوشتسوار كنی؟ ناچار ابورافع طفل را بر دوش خود سوار میكرد.
شخصیت روحی این كودك از خلال گفتار و كیفیت استدلالش پیداست. طفلی را كه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در آغوش خود پرورش داده و شخصیت روانی او را احیأ نموده است، بزرگی خود را باور دارد و هرگز با ذلت و زبونی سخن نمیگوید. (10)
سه) انتخاب نام زیبا برای كودك
نام كودك نقش مهمی در شخصیت او ایفا میكند. باید برای طفل نامی را انتخاب كرد كه بعدها به خاطر آن مورد استهزأ و تحقیر قرار نگیرد و در آینده احساس حقارت نكند. نامی كه یادآور وابستگی او به خداوند متعال بوده و نشانگر فرهنگ و مكتب او باشد. سیره عملی امام مجتبی علیه السلام در نامگذاری فرزندان خویش گواه روشنی بر توجه آن حضرت به این مهم میباشد. نام فرزندان پسر آن حضرت عبارتند از: حسن، زید، قاسم، عمرو، عبدالله، عبدالرحمن، حسین، طلحه و نام فرزندان دختر او عبارتند از:ام الحسن،ام الحسین، فاطمه،ام عبدالله،ام سلمه، رقیه. (11)
چهار) مشورت با فرزندان
یكی از شیوههای شخصیت دادن به فرزندان، مشورت كردن با آنهاست. امام مجتبی علیه السلام ضمن توصیه به این كار پسندیده، با فرزندان خویش در موارد مختلف مشورت میكرد و بدین وسیله شخصیت آنان را پرورش داده و در آنها عزت نفس ایجاد مینمود. روزی معاویة بن خدیجبه عنوان خواستگار به منزل آن حضرت آمد، حضرت مجتبی علیه السلام به او فرمود: « انا قوم لا نزوج نسأنا حتی نستامرهن; (12)
ما قومی هستیم كه دختران خود را بدون نظرخواهی و مشورت با خودشان، شوهر نمیدهیم.»
پنج) سلام كردن به كودكان
حضرت مجتبی علیه السلام میفرماید:
«هر كس قبل از سلام كردن به سخن آغاز كند، او را جواب ندهید.» (13)
این سخن در مورد معاشرت والدین با كودكان اهمیت ویژهای مییابد، زیرا كودكی كه به او سلام داده شود و بدین وسیله از وی احترام نمایند، لیاقت و شایستگی خود را باور میكند و از همان دوران كودكی احساس میكند كه دیگران برای او اهمیت و ارزش قائل هستند.
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «پنج چیز را تا لحظه مرگ ترك نمیكنم...یكی از آنها سلام دادن به كودكان است.» (14)
4 - مطابقت رفتار با گفتار
والدین و مربیان اگر به گفتههای خویش جامه عمل بپوشانند، بهترین و مؤثرترین و پرثمرترین شیوه را در تربیتبه كار گرفتهاند و به طور غیرمستقیم و ناخودآگاه متربیان را تحت تاثیر قرار دادهاند. پندها و نصیحتهای مربیان و والدین زمانی بر فرزندان موثر واقع خواهد شد كه آنان هر یك نمونهای عملی از آن توصیه باشند و گفتار خویش را با عمل هماهنگ سازند.
حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام یكی از دوستان خود را كه شایسته تمجید آن بزرگوار بود با صفات زیبائی معرفی كرد و در ضمن خصلتهای پسندیده او میفرمود: « كان لا یقول ما لا یفعل و یفعل ما لا یقول; (15) او آن چه را كه عمل نمیكرد، نمیگفت و كارهایی را كه نگفته بود انجام میداد.»
1) الدعوات، قطب الدین راوندی، قم، مدرسة الامام المهدی، 1407 ه. ق، ص 144 و 145.
2) مكارم الاخلاق، ص 233.
3) احتجاج طبرسی، ج 1، ص 279.
4) تحف العقول، ص 233.
5) تحف العقول، ص 235.
6) منیة المرید، ص 340.
7) منتهی الآمال، ج 1، ص 225.
8) كودك فلسفی، ج 1، ص 115.
9) اعلام الوری، ص 211.
10) كودك فلسفی، ج 2، ص 133.
11) الارشاد، ج 2، ص 16.
12) حیاة الحسن علیه السلام، ج 1، ص 329.
13) مسند الامام المجتبی علیه السلام، ص 688.
14) الخصال، ج 1، ص 271.
15) تحف العقول، ص 234.
منبع: تبیان
