- منتشر شده در چهارشنبه, 05 مهر 1391 17:53
- نوشته شده توسط امیرحسین فلاح
نمایش ایرانی را که باید با هنر عظیم شبیه خوانی شناخت ،براساس حضور امام رضا (ع) تحت تاثیر قرار گرفت و متون نمایشی بسیاری را براساس زندگی امام رضا در هنر تعزیه خلق شد .هرچند که تعزیه بر مبنای واقعه عاشورا شکل گرفت ولی رفته رفته بر اساس زندگی سایر ائمه نیز مجالس تعزیه سروده و اجرا میگردند. که ازمیان امامان معصوم، بعد از امام حسین (ع)، امام رضا(ع) بیشترین داستانهای تعزیه را به خود اختصاص داده که بر اساس زندگی این بزرگوار و همچنین واقعات مربوط به پس از شهادت ایشان به صورت متون نمایشی تعزیه در اختیار علاقمندان قرار گرفت تعزیه شكل تكامل یافته مراسم و سوگواری‌های مذهبی است كه از قرون اولیه اسلامی در ایران رواج یافتند كه خود این مراسم نیز ریشه در آیین‌های قبل از اسلام داشتند.ادامه در ادامه مطلب
جلوه ی امام رضا (ع) در نقالی و دیگر آیین‌های نمایشی مربوط به آن
نقالی
علامة دهخدا در رابطه با واژه نقال اینطور می‌گوید: «اضافه‌گو ـ قصه خوان ـ كسی كه قصه و حكایت بیان می‌كند ـ كسی كه در قهوه خانه‌ها و مجامعی از این قبیل داستانهای حماسی و سرگذشت پهلوانان و عیاران را به آهنگی خاص نقل می‌كند»
1- نقالی از جمله نمایش‌های مستقل است كه پس از اسلام شكل گسترده و نمایشی پیدا كرد. ریشة نقالی به قوالی پیش از اسلام باز می‌گردد. مهمترین تفاوت این دو گونة نمایشی مربوط به اجرای آنهاست. قوالی با ساز همراه بود ولی در نقالی، بدون ساز و با تكیه بر بازیگری، شرح و بیان نقال اجرا می‌شد
نقل‌ها از لحاظ مضمون به چهار دستة اصلی طبقه بندی میشوند:
1ـ نقل‌های تاریخی، اسطوره ای و حماسی.
2ـ نقل‌های پهلوانی.
3ـ نقل‌های غنایی.
4ـ نقل‌های دینی و مذهبی.
بخش قابل توجهی از نقل‌های مورد استفاده در نواحی ایران از مضمون دینی و مذهبی برخوردار است. این گروه از نقل‌ها به اشكال مختلفی مسایل اعتقادی را مورد توجه قرار داده و به باز پروری آنها میپردازند. با توجه به موضوع مورد بحث، آن دسته از نقل‌هایی كه با محوریت امام رضا (ع) در آیین‌های نمایشی جلوه گر شدند مورد بررسی قرار گرفته و از بیان دیگر نقل‌های مذهبی صرفنظر شده است.
تاثیر حضور امام(ع) بر هنر ایرانی
بعضی از نقل‌های مذهبی مستقیما تعدادی از احادیث قرآنی یا روایات دینی و مذهبی را به عنوان جوهر اصلی خود برگزیده‌اند. نقل سرگذشت حضرت یوسف، نقل معجزات حضرت علی (ع)، نقل موسی پیامبر، نقل در آتش شدن حضرت ابراهیم، نقل معجزات حضرت امام رضا (ع) مهمترین این گونه نقل‌ها است كه در نوروزخوانی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. به طور مثال در نقل‌های مربوط به امام رضا (ع) داستان سفر ایشان از مدینه به طوس مورد توجه قرار می‌گرفت. مهمترین ویژگی این نقل، افزودن شاخ و برگ‌های عامیانه به اصل داستان و آوردن معجزات و كرامات مافوق طبیعی امام رضا (ع) است.
گروه دیگری از این نقل‌ها مستقیما در رابطه با معنویات خاص و یا كرامات انبیا، اولیا و امامان شیعه است. نقل ضامن آهو از جملة این نقل‌ها است. داستان این نقل حكایت ضمانت امام رضا نزد صیاد جهت آزاد سازی آهویی است كه برة شیرخواره‌اش در انتظار او است.
هنر نمایش
نمایش ایرانی را که باید با هنر عظیم شبیه خوانی شناخت ،براساس حضور امام رضا (ع) تحت تاثیر قرار گرفت و متون نمایشی بسیاری را براساس زندگی امام رضا در هنر تعزیه خلق شد .هرچند که تعزیه بر مبنای واقعه عاشورا شکل گرفت ولی رفته رفته بر اساس زندگی سایر ائمه نیز مجالس تعزیه سروده و اجرا میگردند. که ازمیان امامان معصوم، بعد از امام حسین (ع)، امام رضا(ع) بیشترین داستانهای تعزیه را به خود اختصاص داده که بر اساس زندگی این بزرگوار و همچنین واقعات مربوط به پس از شهادت ایشان به صورت متون نمایشی تعزیه در اختیار علاقمندان قرار گرفت تعزیه شكل تكامل یافته مراسم و سوگواری‌های مذهبی است كه از قرون اولیه اسلامی در ایران رواج یافتند كه خود این مراسم نیز ریشه در آیین‌های قبل از اسلام داشتند. از زمان عضدالدوله دیلمی در قرن چهارم هجری، به راه انداختن دسته‌های عزاداری رواج یافت. برپایی دسته‌های سوگواری در سوگ سیاوش، از قبل از اسلام آغاز شده بود. این دسته‌ها شعرهایی را در ذكر مصایب شهدای كربلا می‌خواندند. این اشعار كه گاه به صورت سوال و جواب خوانده می‌شد بعدها در شكل گیری گفتگوی نمایش‌های دینی نقش عمده‌ای داشتند.
این مراسم و تظاهرات مذهبی با رسمیت یافتن مذهب شیعه در دورة صفوی، شكل و هیبت منظم و سازمان یافته ای پیدا كرد و به تدریج با نوشته شدن حماسه‌های مذهبی و كتاب‌هایی در مدح و منقبت خاندان پیامبر (ص) و نیز ظهور پدیده‌ها و عناصر فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و مراسم دیگر چون روضه خوانی، واقعه گویی، نقالی، مناقب خوانی، حمله خوانی در اواخر دورة صفویه به شكل و صورت كنونی درآمدند. البته تعزیه و تعزیه خوانی در تمام مناطق ایران در یك زمان و به یك شكل رواج نیافت و از نظر كیفیت و شیوة اجرا یكسان نبود، كه با توجه به خارج از بحث بودن این موضوع از كنار آن می‌گذریم.
جایگاه شخصیت امام رضا در تعزیه ها به دو صورت شکل میگیرد .
1- تعزیه هایی که ماجرای آن مربوط به دوران حیات امام میباشد و حضور فیزیکی امام را به وضوح میتوان درک نمود .مانند مجلس تعزیه شهادت امام رضا ،امام کاظم و.
ساختار مجلس تعزیه شهادت امام رضا (ع) بدینگونه است که امام از مدینه به طوس در حال حرکت میباشند و اتفاقاتی برای ایشان در طول مسیر رخ میدهد . وپس از حضور در طوس اتفاقات دیگری برای امام به وجود می آید و در نهایت با شهادت امام تعزیه به پایان میرسد .
خط اصلی داستان این مجلس، سفر امام به ایران و شهادت او است اما در این بین، این اتفاقات به جذابیت و كشمكش داستان اصلی كمك می‌كنند.
اتفاقات و داستانهای مسیر حرکت امام از مدینه به طوس عبارتند از:
شفا دادن كور، دیدار با مرد سلمانی و ملاقات او هنگام مرگ، خشك شدن باغ با نفرین امام و ضمانت آهو و شرمساری صیاد، مكر پیرزن برای ضربه زدن به شخصیت امام و رسوا شدن او با مرگ پسرش.
این داستان‌ها علی رغم ارتباط با یكدیگر، ساختمان و قصه‌ای مستقل دارند و هر یك دارای آغاز، میانه و پایان هستند. در مجلس شهادت امام رضا داستانهای فرعی در بستر داستان اصلی قرار گرفته اند به طوری كه هیچ گاه پراكندگی در خط داستانی احساس نمیشود. این تكنیك داستان پردازی به زیبایی توانسته بدون انقطاع ذهنی مخاطب از داستان اصلی، توجه او را به خرده داستانهای نمایش نیز جلب كند.
2- مربوط به ماجراهای دوران حیات امام رضا (ع) است ولی حضور امام به صورت عینی در این مجالس دیده نمیشود. مانند مجالس تعزیه عزیمت امامزادگان جلیل القدر از مدینه برای دیدار امام رضا (ع) که در راه کشته میشوند و آمار این مالس بالغ بر پنجاه مجلس میباشد . مانند مجلس تعزیه شاهچراغ که درمورد حضور شاهچراغ برادر امام رضا در ایران و چگونگی شهادت ایشان میباشد و همچنین تعزیه های مربوط به امامزاده های مدفون در ایران که در همه این شبیه نامه ها امامزادگان برای دیدار با امام رضا وارد ایران میشوند و دراقصی نقاط کشور ایران توسط حاکمین بلاد کشته میشوند .
3- ماجراهای مربوط به پس از حیات امام رضا (ع) که این نوع با فرهنگ ایرانی سنخیت بیشتری دارد . و حضور امام رضا (ع) را به صورت امام غیبی مشاهده میکنیم.ماجراهای این مجالس بیشتر مربوط به زیارت مزار امام هشتم واتفاقاتی است که برای زایرین رخ میدهد. دراین مجالس فرهنگهای مختلفی همچون چاوشی خوانی و قافله زوار وجود دارد که به صورت کلی نمایانگر فرهنگ اصیل ایرانی میباشند .مجالسی همچون:
زوار ترکمن
که ماجرای خانواده ای که برای زیارت امام رضا عازم خراسان میشوند و در راه دچار راهزنان میگردند که توسط امام رضا نجات می یابند
تعزیه هرمز چاریار
ماجرای مرد تاجر سنی مذهبی که برای تجارت وارد مشهد میشود و به اطرافیان میسپارد مراقب آن باشند که پسرش به زیارت امام رضا نرود که البته چنین عملی از سوی پسر انجام میشود و آن پسر در حرم امام رضا با مرد درویشی آشنا میشود و ...
تعزیه زوار غریب
ماجرای عزیمت زایری است که برای زیارت کربلا همراه کاروانی به راه می افتد و در راه از قافله عقب میماند و به صورت ناخواسته به قافله مشهد میپیوندد و ...
تاثیر حضور امام رضا بر نقاشی ایرانی
پرده خوانان که با نصب پرده های قهوه خانه ای به شرح ماجرای کربلا میپردازند. در بخشی از این پرده نقاشی قهوه خانه ای ماجراهای مربوط به زندگی امام رضا و کرامات ایشان نقاشی شده است. اتفاقاتی از قبیل شفای بیمار توسط امام، آتش گرفتن باغ و باغبان دشمن امام و ...
از دیگر موارد مربوط به تاثیر امام رضا بر نقاشی ایرانی، خلق مینیاتورهایی با موضوع امام رضا توسط هنرمندان.
پرده خوانی
در ایران، در برخی مراسم، نقال، داستان خود را از روی تصویری كه روی پرده كشیده شده است شرح میدهد. موضوع تصاویر پرده خوانی دو بخش است: بخش اول: داستانهای كهن ایران و حماسه‌های ملی، بخش دوم: حماسه‌های مذهبی و داستان‌هایی از زندگی امامان معصوم و مصایب شهادت امام حسین و یارانش. در بین پرده خوانی‌های مذهبی میتوان به پردة سفر امام رضا (ع) و شرح معجزات وی از جمله شفا دادن كور، ضمانت آهو و داستان نجات زایر غریب اشاره كرد.
منبع:حوزه هنری استان مرکزی / سایت مداحان قم
بخش حریم رضوی
نظرات