بخشی از آئین عزاداری در نائین

« نایین » :

مصلای : در نایین دو بنا به نام مصلا وجود دارد که یکی به نام مصلای عتیق و دیگری تحت عنوان مصلای جدید معروف است. مصلای قدیم که به صورت متروک و مخروبه در آمده مدفن گروهی از سادات قاضی نور و شیخ الاسلامی ها و نیز عده ای از عرفا می باشد. مزار میرزا معصوم و جدش سید معصوم بین این دو مصلا قرار گرفته است.

سید معصوم از عرفای عصر صفوی است که در سال 1106 ه‍ . ق به سوی داربقا شتافته است. به فاصله کمی از مصلای قدیمی ، مصلای جدید واقع شده که باغ وسیع آن توسط چهار خیابان به چهار باغچه زیبا تقسیم شده است. بقعه واقع در این باغ نزدیک به درب ورودی است که آرامگاه خانوادگی خاندان پیرنیا می باشد. و گنبد مصلی که روی بقعه قرار گرفته باکاشی آبی زینت داده شده است.

محمد سعید فرزند تاج الدین افضل از سلسله امام جمعه یی ها در جنب دیوار مصلی مدفون می باشد. روی سنگ قبر تاریخ 1148 هجری مشخص است. آب انبار با آجر کاری زیبا و بادگیری های جالب در مجاورت این مصلی نظر هر بیننده ای را به سوی خود جلب می نماید.

سوگواری در نایین :

اولین عزاداری به مقیاس عمومی و علنی برای سالار شهیدان در نایین پس از روی کار آمدن معز الدوله احمدابن بویه در قرن چهارم هجری انجام پذیرفت. دراین قرن مردم فعالیتهای خود را به هنگام فرا رسیدن ایام محرم تعطیل نموده و با سیاهپوش کردن معابر عمومی و لباس سیاه بر تن نمودن در کوچه و بازار به سر و سینه می زنند.

روضه خوانی :

روضه خوانی در نایین به چند شکل صورت می گیرد. گاهی ملاهای محلی به خانه افراد می روند و برحسب نذری که آنها دارند. روضه مورد نظر را می خوانند. در هر مجلس روضه افراد روضه خوان برحسب توانایی علمی و سوابق تبلیغی و تشخص مذهبی به ترتیب به منبر می روند و قبل از آنکه خطیب شروع به خطابه و موعظه کند. شخصی از میان شرکت کنندگان در مجلس برخاسته و اشعاری را می خواند.

(حسینیه) ، پایگاه سوگواری مردم در عصر صفویه که دولت مقتدر شیعی توسط شاه اسماعیل صفوی روی کارآمد، عزاداری برای مصائب اهل بیت در نایین همچون دیگر نقاط ایران شکل جدی تر به خود گرفت دراین عصر برای افزایش هیجان مردم و تقویت شور و احساسات شیعیان و مصمم تر شدن آنان برای پیوستن به صفوف و دسته های عزادار ، طبل کوبی و سنج زنی متداول گردید و ادوات جنگی که در میدان رزم کاربرد داشت به مراسم سوگواری راه یافت. علم و کتل نیز مورد استفاده عزاداران قرار گرفت و افراد خیر و نیکوکاری ، ابزار و ادوات مراکز عزاداری را تهیه کرده و وقف این گونه مکانها کردند.

گردانیدن مرکب بدون راکب در معابر و میادین عمومی به نشانه ذوالجناح حضرت امام حسین (ع) و نیز نمایش حرکت کاروان اسرا در جلو دسته های سوگوار از سنتهایی است که در این عصر مرسوم شد. مردم نایین در دوران صفویه برای با شکوه برگزار شدن مراسم عزاداری ، اقدام به ساختن اماکنی تحت عنوان حسینیه کردند. علاوه بر ریشه های مذهبی و گرایشهای دینی ، اهالی این دیار چون تشنگی را آزموده و کمبود آب را لمس می کنند به خوبی توانسته اند یاد تشنگان صحرای کربلا را در صحرای گرم و سوزان کویر زنده نگاه دارند و با ابر غم و اندوه چشمه های اشک را جاری کنند.در گذشته مردمانی عاشق با وجود آنکه از ثروت آنچنانی برخوردار نبوده اند.

ولی به علت ارادت تام و تمام به خاندان پیامبر (ص) از آب و نان خود مایه گذاشته و چنین بناهای با عظمت و شکوهمندی را برافراشته اند. که حتی در وضع فعلی با وجود افزایش ساکنین شهر ، پذیرایی انبوه عزاداران مشتاق می باشد. برای آنکه این بناهای مذهبی پایدار و استوار باقی بماند ، موقوفاتی را بدانها اختصاص داده اند تا مردم با بهره گیری ازاین امکانات ، برای تعمیر و آبادانی این گونه بناها با مشکلی مواجه نگردند. در حوالی این حسینیه ها به یاد تشنگان کربلا و برای امداد رسانی به تشنگان کویر و رساندن جرعه آبی بر لبان انسانهای تشنه، افراد خیر به ساخت آب انبار و سقاخانه هایی اقدام کرده اند که امروزه گرچه کارکرد این بناها پایان یافته ولی از صداقت و اخلاص بانیان آنها حکایت دارد ، به علاوه جلوه هنری آب انبارها همچنان پابرجاست اوراقی از شناسنامه فرهنگی نایین را چنین اماکنی تشکیل می دهند.

در نایین به حسینیه (میدان) هم می گویند. شاید به خاطر آن که درهنگام تعزیه خوانی این محل به میدان رزم و نبرد بین اشقیاء و اولیاء تبدیل می شود چنین نامی را به خود گرفته است. احتمال دیگر اینکه چون در گذشته حسینیه ، غیر از ایام سوگواری محرم و صفر ، نقش میدان مرکزی محله را بازی می نموده و کارکرد بازرگانی داشته است به این نام خوانده می شود ، هر حسینیه محوطه ای است دوطبقه که در اطراف آن ایوانهای کوچک و بزرگ برای نشستن مردم احداث گردیده ، و شامل دو مجموعه قابل تفکیک می باشد. بخش سرپوشیده مخصوص مواقعی از ایام سال است که هوا سرد بوده و یا اوضاع جوی با وزش باد و باران توام می باشد. حسینیه سرباز ویژه ایام بهار و اوقاتی است که شرایط جوی مساعد می باشد. در یکی از اتاقهای حسینیه سرپوشیده تمام وسایل سوگواری از قبیل ابزار و ادوات تعزیه خوانی ، علم وکتل ، پارچه های نخل ، طبل ، سنج ، و شیپور و زنجیرها نگاهداری می شود.

در یکی از صفه های هر حسینیه نخلی وجود دارد که در آستانه فرا رسیدن محرم تزیین می شود. از سال 1313 تا 1320 شمسی که رضاخان مخالفت خود را با این مراسم آشکار کرد ، مردم نایین به صورت پنهانی و در خانه ها مراسم سوگواری را انجام می دادند و تحت هیچ شرایطی از این فعالیت عظیم مذهبی دست برنداشتند.

عده ای از مردم ، داوطلبانه ، با بوسیدن جاروی حسینیه به نظافت این مکان مشغول می شوند. یکی از سنتهای گذشته این بود که افراد متمکن و خوانین و کدخدایان و خانواده ها و وابستگان آنان در ایوانها و غرفه ها می نشستند و مردم عادی جایشان روی زمین حسینیه بود که با پیروزی انقلاب اسلامی ، این رسم از میان رفت. در شب پنجم محرم ، دو علم را که با جامه ها و پارچه های رنگین زینت داده اند به حسینیه آورده و سینه زنان گرد علم جمع می شوند و نوحه خوان به نوحه گری می پردازد. از شب ششم ، عزاداران سینه زن به دو گروه تقسیم می شوند و دایره وار می ایستند و با فریاد (یا حسین) بر سروسینه می زنند. که این مراسم را (جوش زدن) می گویند. پس از پایان گرفتن نوحه مخصوص هر شب ، دوازده بند محتشم کاشانی توسط دو نفر هم صدا و در حالی که همگام با یکدیگر از میان عزاداران عبور می کنند خوانده می شود.

در برخی روستاهای نایین ، به ویژه ، در توابع (خور) ، شب عاشورا جوانان در حسینیه زنجیروار دستها را بر شانه هم نهاده و در هر حرکت یک گام به جلو و گامی به عقب برمی دارند و دایره وار می چرخند واین حرکات همراه با آهنگ سنج و نوحه ای است که به وسیله نوحه گر خوانده می شود. در بخش خور و روستاهای اطراف آن ، روز نهم محرم ، مراسمی به نام (علم گردانی) انجام می گیرد و چون افراد علم گردان در کوچه و بازار حرکت می کنند این روز را (پرسه) می گویند. در گذشته رسم بر این بود که اگر علمی برخانه ای وارد می شد. بانوی خانه کاسه آبی بر طوقه علم می ریخت و آن را در ظرف دیگری جمع می کرد و آن آب متبرک را به اهل خانه می نوشانید. از راه علم گردانی عوایدی جمع آوری می شد که قسمتی از آن خرج مرمت و آبادانی حسینیه می گردید و بخش دیگری دستمزد گروه علمدار بود. گروه علمدار هنگام حرکت در معابر و گذرها این شعر را می خوانند :

ای شام روسیه ز چه رومی شوی سپید              فردا حسین تشنه جگر می شود شهید

( بر ساحل کویر نمک ، صفحات 411 و 412)

« نخل ماتم » :

در ایام عاشورا ، اسکلت تنومند و مشبک نخلی که استوانه ای شکل است و توسط پایه هایی به زمین اتصال دارد. بر دوش مردم عرق ریز حرکت داده می شود. این یادگار به علت قداست و احترامی که برایش قایلند از گزند حوادث مصون بوده و تا کنون باقی مانده است.

اسکلت نخل ، گرچه در طول سال در جایگاه ویژه خود ، مخفی و عریان قرار دارد ولی همچنان موردتوجه و احترام مردم است. برخی به قصد تیمن و تبرک به آن دست کشیده و به صورت خود می مالند.متأسفانه درگذشته به هنگام حرکت نخل در محلات نایین ، بین افراد محله ها نزاعهایی رخ می داده و عزاداری برای حماسه سازان عاشورا به درگیری قومی مبدل می شده است.درمحله های چهل دختران و گودالو ، دو نخل کوچک بوده که به منظور حرکت این دو نخل ، در روز عاشورا پایه های هر دو را به یکدیگر طناب پیچ می کرده و حرکت این دو می بایست هماهنگ باشد و اگر یکی از آنان جلوتر می رفت آشوب ودرگیری به وقوع می پیوست. درخور ، روز پنجم محرم الحرام هر سال ، زمان برپایی نخل است.دراین روز ، نخل با پارچه های رنگین تزیین می گردد و درجلوی آن چند آیینه و در بالای آن سه ردیف شمشیر که در نوک هر کدام اناری قرار دارد نصب می شود. در درون اسکلت نخل ، زنگهایی را می آویزند تا هنگام حرکت آن ، صدای کاروان کربلا را در اذهان زنده کند.از شب ششم تا یازدهم محرم ، نخل در حسینیه به حرکت درمی آید و چاووش نیز همراه با حرکت نخل به چاووشی می پردازد.

هنگام ( نخل گردانی) مراسم ( علم گردانی ) هم انجام می گیرد. علم را یکی از سادات برشانه خویش حمل می کند. جمعیت عزادار همراه با این برنامه فریاد ( یا حسین) بر می آورد.در روز عاشورا رخت نخل به صورت نیمه افراشته در می آید.

و در پاره ای آبادیها سیاهپوش می گردد. شب عاشورا سوگواران تا هنگام فجر صادق در حسینیه می مانند. و به ماتم سرایی و نوحه خوانی می پردازند. در روستای (گرمه) – از توابع بخش خور شهرستان نایین – نخل ، بر دوش سوگواران حسینی از محل حسینیه به مقصد امامزاده عبدالله حمل شده و در آنجا مراسم سینه زنی و روضه خوانی ، انجام می گیرد. آنگاه بار دیگر نخل به طرف امامزاده خبید حرکت داده می شود. شب یازدهم ، چراغهای حسینیه را خاموش کرده و مراسم شام غریبان را انجام می دهند. ( تحقیقی پیرامون فلسفه وجود نخل ماتم ، به قلم نگارنده ، روزنامه اطلاعات شماره 19411).

«تعزیه داری و شبیه خوانی » :

در گذشته طی دو ماه محرم و صفر ، 60 مجلس تعزیه اجرا می شده است ولی در سالهای اخیز صرفاً در ده روز اول محرم تعزیه می خوانند و در دیگر مواقع سال ، به طور متفرقه چندمجلس تعزیه برگزار می شود.

مرحوم میرزا اسماعیل هنر جندقی در عصر قاجاریه اشعار تعزیه حضرت ابوالفضل (ع) و شبیه فرنگی را سرود و در تنظیم دیگر مجالس تعزیه کوشید. مراسم تعزیه خوانی بانی دارد و بانیان تعزیه هم مخارج تعزیه خوانان را می پردازند و هم از آنان پذیرایی می کنند. از شب هفتم تا دهم محرم در خور و توابع آن تعزیه های حضرت مسلم بن عقیل (ع) حضرت علی اکبر (ع) و حضرت عباس (ع) برگزار می شود.در روز عاشورا تعزیه حضرت امام حسین را می خوانند. تعزیه طفلان زینب (س) ، عابس و حبیب بن مظاهر در خلال این تعزیه انجام می گیرد. عده ای از نیکوکاران محلی با وقف آب و املاک خود در زمان حیات و پس از مرگ ، مجالس شبیه خوانی را تداوم بخشیده اند.